MUALLIFLIK VA TURDOSH HUQUQLARNI HIMOYA QILISHNING DOLZARB MASALALARI

Muallif: Payziyev Mirjavhar

Annotatsiya

Ushbu maqolada mualliflik va turdosh huquqlarning huquqiy mohiyati, ularni himoya qilishning zamonaviy muammolari hamda O‘zbekistonda bu sohada amalga oshirilayotgan islohotlar tahlil qilinadi. Shuningdek, raqamli texnologiyalar davrida mualliflik huquqining buzilish holatlari, sun’iy intellekt asosidagi asarlar muammosi va xalqaro hamkorlikning ahamiyati yoritilgan. Maqola ijodkorlarning huquqlarini himoya qilish orqali madaniyat va ilm-fanning rivojlanishiga hissa qo‘shish zarurligini asoslaydi.

Kalit so‘zlar: mualliflik huquqi, turdosh huquqlar, intellektual mulk, raqamli texnologiyalar, huquqiy himoya, sun’iy intellekt, xalqaro hamkorlik.

Abstract

This article analyzes the legal nature of copyright and related rights, current issues in their protection, and reforms carried out in Uzbekistan in this field. It also highlights copyright infringements in the digital age, the issue of authorship in AI-generated works, and the importance of international cooperation. The article emphasizes the necessity of protecting authors’ rights as a foundation for cultural and scientific development.

Keywords: copyright, related rights, intellectual property, digital technology, legal protection, artificial intelligence, international cooperation.

Kirish

Bugungi globallashuv va raqamli texnologiyalar asrida mualliflik hamda turdosh huquqlarni himoya qilish dolzarb masalaga aylanmoqda. Internet tarmoqlarida ma’lumotlar oqimi tezligi ortgani sari ijodiy asarlarning noqonuniy tarqatilishi, nusxalanishi va o‘zlashtirilishi holatlari ko‘paymoqda. Shu sababli, mualliflik huquqlarini huquqiy jihatdan mustahkamlash, ularni himoya qilish mexanizmlarini takomillashtirish zaruriyati yuzaga kelmoqda.

Asosiy qism

1. Mualliflik huquqining mohiyati

Mualliflik huquqi — bu shaxsning o‘z ijodiy faoliyati natijasida yaratilgan asarlar ustidan bo‘lgan shaxsiy nomulkiy va mulkiy huquqlar majmuasidir. U adabiyot, san’at, ilm-fan, dasturlash, dizayn kabi sohalardagi asarlarga nisbatan qo‘llaniladi.O‘zbekiston Respublikasining “Mualliflik huquqi va turdosh huquqlar to‘g‘risida”gi Qonuni (2021-yil 20-yanvar) ushbu huquqlarni belgilab, ularning buzilishi uchun javobgarlik choralarini ham nazarda tutadi.

2. Turdosh huquqlar va ularning o‘rni

Turdosh huquqlar ijrochilar, fonogramma ishlab chiqaruvchilar, radio va televideniye tashkilotlarining huquqlarini himoya qiladi. Ular ijodiy asarni yaratmagan, ammo uni ommaga yetkazishda bevosita ishtirok etgan shaxslarga tegishlidir. Ushbu huquqlar mualliflik huquqiga yaqin, biroq mustaqil huquqiy toifani tashkil etadi.

3. Raqamli texnologiyalar davridagi muammolar

So‘nggi yillarda internet va raqamli texnologiyalar rivoji bilan bir qatorda “piratlik” muammosi ham keng tarqalmoqda. Musiqa, filmlar, kitoblar va dasturlarni ruxsatsiz yuklab olish holatlari mualliflik huquqini buzadi.Shuningdek, sun’iy intellekt yordamida yaratilgan asarlar muallifligi masalasi ham huquqshunoslar orasida bahsli mavzuga aylangan. AI tomonidan yaratilgan mahsulotga kim egalik qilishi — muallifmi, dasturchimi yoki tizim egasimi — degan savolga hozircha yagona yondashuv yo‘q.

4. Himoya mexanizmlarini takomillashtirish

Mualliflik va turdosh huquqlarni samarali himoya qilish uchun:

• qonun buzgan shaxslarga nisbatan javobgarlikni kuchaytirish;

• raqamli himoya vositalari (blokcheyn, DRM tizimlari)ni joriy etish;

• aholining huquqiy madaniyatini oshirish;

• xalqaro tashkilotlar, xususan, WIPO bilan hamkorlikni kengaytirish zarur.

O‘zbekistonda 2021-yilda Intellektual mulk agentligi faoliyati takomillashtirilib, sohada onlayn ro‘yxatdan o‘tkazish tizimlari joriy etildi.

Xulosa

Mualliflik va turdosh huquqlarni himoya qilish – bu nafaqat huquqiy, balki ma’naviy masaladir. Ijodkorlarning mehnatini qadrlash, ularning huquqlarini ta’minlash orqali jamiyatda adolat, ilm-fan va madaniyatning rivoji ta’minlanadi. Shu sababli, huquqiy mexanizmlar bilan bir qatorda texnologik vositalar va ta’limiy tashabbuslar ham muhim ahamiyat kasb etadi.

Foydalanilgan adabiyotlar

1. O‘zbekiston Respublikasi “Mualliflik huquqi va turdosh huquqlar to‘g‘risida”gi Qonuni, 2021-yil 20-yanvar.

2. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. — Toshkent: Adolat, 2023.

3. Karimov A. Intellektual mulk huquqi asoslari. — Toshkent: TDYUI nashriyoti, 2022.

4. Mamatqulov O. “Raqamli muhitda mualliflik huquqini himoya qilish muammolari.” — Yuridik fanlar jurnali, 2023, №4.

5. Shavkatov B. “Turdosh huquqlar va ularning xalqaro himoyasi.” — Intellektual mulk jurnali, 2024, №2.

6. WIPO (World Intellectual Property Organization). Copyright and Related Rights Guide. — Geneva, 2021.

7. UNESCO. Copyright in the Digital Age: Challenges and Perspectives. — Paris, 2021.